Ζαχαρίας Γεργανός

του Γεωργίου Α. Χατζηαντωνίου, δ.θ.

 

Σύγχρονος του Κύριλλου Λούκαρι ήταν ένας άλλος μεγάλος Έλληνας, που ποτίστηκε το κήρυγμα της Μεταρρύθμισης, ο Ζαχαρίας Γεργανός, γόνος μιας αρχοντικής οικογένειας της Ηπείρου. Σύγχρονος του Λούκαρι αλλά, καθόσο μπορούμε να εξακριβώσουμε, το δρόμο στις θρησκευτικές του πεποιθήσεις και στο έργο, που έκανε, τον πήρε ανεξάρτητα από αυτόν. Ενώ ο Λούκαρις επηρεάστηκε στις θρησκευτικές πεποιθήσεις του από το ιδιαίτερο εκείνο ποτάμι της Μεταρρύθμισης, που είναι συνδεδεμένο με τον Ιωάννη Καλβίνο, ο Γεργανός επηρεάστηκε από το άλλο ποτάμι, του Μαρτίνου Λούθηρου.

Ένας από τους αδικημένους της ιστορίας είναι ο Ζαχαρίας Γεργανός. Ενώ για τον Λούκαρι είναι ξέχειλα γεμάτες με ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες οι σύγχρονές του ιστορικές πηγές, για τον Γεργανό αυτές είναι φειδωλές. Ούτε για το ποια ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα του δεν μπορούμε να είμαστε εντελώς βέβαιοι. Ενώ στην Καινή Διαθήκη, που με δική του επιμέλεια τυπώθηκε στη Βιττεμβέργη, αναγράφεται στο εξώφυλλό της ότι ο Γεργανός ήταν “ευγενής εκ πόλεως Άρτης”, και η Χριστιανική Κατήχηση, που συνέγραψε, μας πληροφορεί ότι ο συγγραφέας της κατάγεται από την “υπέρφημον Άρταν”, αντίθετα σ’ ένα ποίημα, που συνέθεσε προς τιμήν του Γεργανού ο Ιωάννης Καμπάνος ο Λυμποβολίτης, δάσκαλος στην Ακαδημία της Πάργας, τον παρουσιάζει Ιθακήσιο, ζευγαρώνοντάς τον με τον άλλον εκείνον γιο της Ιθάκης, τον Οδυσσέα, εξαιτίας των πολλών ταξιδιών, που έκαναν κι οι δύο τους.

Τα ταξίδια αυτά του Γεργανού είναι ένα από τα λιγοστά σημεία επαφής, που παρουσιάζει η ζωή του με τον Λούκαρι, διότι τα έκανε μαζί με τον Μητροφάνη Κριτόπουλο. Ένας από τους προστατευόμενους του Λούκαρι ήταν ο Κριτόπουλος, χάρη στις ενέργειες του οποίου σπούδασε θεολογία στην Οξφόρδη και, όταν περάτωσε τις σπουδές του, περιήλθε κατ’ εντολή του Λούκαρι τα κυριότερα κέντρα της δυτικής Ευρώπης, για να μελετήσει καλύτερα τη διδασκαλία της Μεταρρύθμισης. Μεταγενέστερα ο Κριτόπουλος έγινε πατριάρχης Αλεξάνδρειας.

Σ’ αυτού λοιπόν του ανθρώπου τη συντροφιά έκανε τα ταξίδια του στην Ευρώπη ο Γεργανός. Ο χρόνος, που έκανε τη μεγάλη αυτή περιοδεία, ο Κριτόπουλος, συμπίπτει με τη λήξη των δικών του σπουδών στη Βιττεμβέργη της Σαξωνίας.

Στο Σταυροδρόμι Κρίσιμων Αποφάσεων

Πώς βρέθηκε στη Βιττεμβέργη ο Γεργανός; Μας το αποκαλύπτει ο ίδιος. Ήταν για να πάει το 1616 για ανώτερες σπουδές στη Ρώμη. Κάτι όμως συνέβη και το ματαίωσε το σχέδιό του. Τι ακριβώς ήταν αυτό, που συνέβη, δεν ξέρουμε, αλλά όπως ο ίδιος αφηγείται, στη βάση του ήταν η πρόνοια του Θεού, που έστρεψε τα βήματά του, κι αντί για τη Ρώμη πήγε στη Σαξωνία. Εκεί, χάρη στη γενναιοδωρία του ηγεμόνα αυτής της χώρας Ιωάννη Γεωργίου, επιδόθηκε σε πολυχρόνιες κλασικές και θεολογικές σπουδές. Με την αποπεράτωση των σπουδών του το 1622 επανήλθε στην Ελλάδα. Όχι όμως πριν φέρει σε αίσιο πέρας τρία έργα, με τα οποία είναι κατά κύριο λόγο συνδεδεμένο το όνομά του.

Το πρώτο ήταν μια έκδοση της Καινής Διαθήκης. Όχι βέβαια στη νεοελληνική. Αυτή η τιμή ανήκει στον Λούκαρι. Στο κείμενο την εξέδωσε. Ωστόσο κι αυτό ήταν μια πολύτιμη υπηρεσία, που πρόσφερε ο Γεργανός στο λαό του σ’ εκείνα τα χρόνια, που η κυκλοφορία του Λόγου του Θεού σε έντυπη μορφή ήταν πολύ περιορισμένη. Ήταν αυτό ένα βιβλίο από πεντακόσιες σαράντα οκτώ σελίδες, και το εξώφυλλό του δίνει την πληροφορία ότι εκδόθηκε “προμηθεία μεν του Θεοφιλεστάτου κυρ. Νικηφόρου Θεσσαλονικέως, του της Ιερισσού και του Αγίου Όρους Επισκόπου, και του ευλαβεστάτου κυρ. Δημητρίου Ιερέως της Πόλεως αγίας, Εργοδιώκτου του λογιώτ. κυρ. Εράσμου Σχμιδίου. . . επιμελεία δε του Ζαχαρία Γεργανού”.

Το δεύτερο έργο ήταν μια ερμηνεία στο βιβλίο της Αποκάλυψης, που τη συνόδευσε με μια μετάφραση του βιβλίου στη νεοελληνική της εποχής του. Παραπονιέται στον πρόλογο του βιβλίου του ο Γεργανός, ότι την Καινή Διαθήκη “πολλοί την διαβάζουν και δεν εγνωρίζουν ούτε καταλαμβάνουν την των γραμμάτων έννοιαν, και είναι μεγάλη αδολεσχία”. Αυτό το έργο, καθόσο γνωρίζω, ποτέ δεν εκδόθηκε. Το χειρόγραφό του βρίσκεται σήμερα στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.

Το τρίτο έργο του ήταν η συγγραφή και έκδοση μιας Χριστιανικής Κατήχησης με εντελώς ευαγγελικό περιεχόμενο. Αυτή η Κατήχηση, που μονάχα στις πολύ μεγάλες βιβλιοθήκες του κόσμου μπορεί κανείς σήμερα να τη βρει, είναι διαιρεμένη σε δέκα τμήματα, και είναι συνταγμένη σε μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων. Ένα παιδί κάνει ερωτήσεις στον πατέρα του πάνω σε διάφορα σημεία της χριστιανικής πίστης, και ο πατέρας απαντάει.

Μεγάλη τρικυμία σήκωσε αυτό το βιβλίο, που το βουητό της έφτασε μέχρι σχεδόν τις μέρες μας, διότι δύο διακεκριμένοι εργάτες των ελληνικών γραμμάτων του περασμένου αιώνα, ο Κωνσταντίνος Σάθας και ο Ανδρόνικος Δημητρακόπουλος, συγκρούστηκαν εξαιτίας του. Ο Σάθας κατηγοράει τον Γεργανό ως “λουθηροκαλβινιστή”, και ο Δημητρακόπουλος απαντάει ότι ο Σάθας “ούτε ανέγνω ούτε είδε ποτέ την Κατήχησιν”.

Έπρεπε να το Περιμένει

Πολύ αγριότερη βέβαια φουρτούνα ξέσπασε όταν ζούσε ακόμα ο συγγραφέας του βιβλίου. Οι δύο κυριότεροι επικριτές του Γεργανού ήταν δύο Έλληνες κληρικοί προσήλυτοι της Ρώμης. Ο ένας ήταν ο Μητροπολίτης Ικονίου Ματθαίος Καρυόφυλλος, που τελικά καθαιρέθηκε λόγω της άσεμνης διαγωγής του. Έγραψε αυτός μια αναίρεση της Κατήχησης, και αραδιάζει εξακόσιες πλάνες και εβδομήντα βλασφημίες, που διέπραξε ο συγγραφέας της. Το βιβλίο τυπώθηκε στη Ρώμη το 1631, και το αφιέρωσε ο συγγραφέας του στον πάπα Ουρβανό Η΄, εκείνον που η επίμονη προσπάθειά του είχε σαν καρπό τον απαγχονισμό του Κύριλλου Λούκαρι από τους Τούρκους.

Ο άλλος επικριτής του Γεργανού ήταν ο γνωστός μας Λέων Αλλάτιος, που είχε την ιδιαίτερη εκείνη προτίμηση για την ψευδολογία.

Παραδόξως αυτή η τρικυμία δεν είχε άμεσες δυσάρεστες συνέπειες για τον Γεργανό, διότι το 1632 έγινε Μητροπολίτης Άρτας και Ναυπάκτου. Δεν έμεινε όμως πολύ εκεί. Στο μεταξύ άρχισαν να καρποφορούν οι κατηγορίες του Καρυόφυλλου και του Αλλάτιου, και τον κατέβασαν από τον μητροπολιτικό θρόνο.

Τι απέγινε ο τέως Άρτης και Ναυπάκτου; Δεν ξέρουμε. Ξέρουμε όμως ότι υπηρέτησε και αυτός με ό,τι καλύτερο διέθετε, την υπόθεση της πνευματικής αναμόρφωσης του έθνους. Του Ζαχαρία Γεργανού ο κόπος δεν θα λησμονηθεί ­ ούτε εδώ κάτω, ούτε μπροστά στο Βήμα του Κυρίου.

Ο Τελικός Απολογισμός

Αξιόλογη αδιαμφισβήτητα ήταν η επίδραση, που είχε στη θρησκευτική ζωή της Ελλάδας το έργο ανθρώπων σαν τον Κύριλλο Λούκαρι και τον Ζαχαρία Γεργανό. Όταν όμως το βάλεις αυτό το έργο πλάϊ – πλάϊ με το έργο των αναμορφωτών του δέκατου έκτου αιώνα στις άλλες χώρες, το βρίσκεις κάπως μικρό και ασήμαντο. Και αισθάνεσαι την ανάγκη ν’ αναζητήσεις τους λόγους, γι’ αυτό το φαινόμενο.

Η αναμορφωτική κίνηση του δέκατου έκτου αιώνα δεν ήταν ένα ιστορικό γεγονός, που ήρθε αναπάντεχα και απαράσκευα. Ήταν μια πολυσύνθετη κίνηση, και διάφοροι παράγοντες συνεργάστηκαν, για να ετοιμάσουν το δρόμο της, πολύ πριν κάνει αυτή την εμφάνισή της στην ιστορία. Ξεχωρίζουν ανάμεσα σ’ αυτούς δύο ­ ο μορφωτικός και ο θρησκευτικός.

Αποτελεί πραγματικά τραγική ειρωνεία ότι η χώρα, που έκανε την πλουσιότερη εισφορά στον μορφωτικό παράγοντα, δεν γεύτηκε η ίδια τους καρπούς του. Ήταν οι Έλληνες φιλόλογοι, που πριν και μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης ήρθαν στη Δύση, φέρνοντας μαζί τους τα πολύτιμα κείμενα των κλασικών, για  να πάρουν την πρωτοποριακή θέση στο κίνημα της Αναγέννησης. Η ώθηση, που έδωσε αυτό το κίνημα στη μελέτη της Αγίας Γραφής στα πρωτότυπα κείμενά της, και το πνεύμα της αντίδρασης, που καλλιέργησε εναντίον της προφορικής παράδοσης, και των ποικιλόμορφων διαστρεβλώσεων της χριστιανικής πίστης, για τις οποίες αυτή ήταν υπεύθυνη, ήταν το πρώτο τράνταγμα, που αισθάνθηκε το οικοδόμημα της Εκκλησίας της Ρώμης, πριν το βρει ο ευεργετικός σεισμός της Μεταρρύθμισης. Και όταν η ανακάλυψη της τυπογραφίας έκανε τη γνώση, που για ολόκληρους αιώνες μονάχα σε λίγους ανήκε, κτήμα των πολλών, ετοιμάστηκε η σκέψη των λαϊκών μαζών να προσέξει και να δεχτεί το μήνυμα της Μεταρρύθμισης.

Τέτοια από την άποψη της πνευματικής ζωής του λαού ήταν η κατάσταση στη Δύση. Και ήταν η εικόνα της απόλυτης αντίθεσης προς την κατάσταση της Ελληνικής Ανατολής. Δεν θα ήταν ίσως υπερβολή να ειπωθεί ότι σπάνια γνώρισε στην ιστορία της η Ελλάδα περίοδο πιο άγονη και στείρα από εκείνου του καιρού, που η Αναγέννηση και αργότερα η Μεταρρύθμιση άνοιξαν στις χώρες της Δύσης το δρόμο για μια καινούργια ζωή.

Ίσης, αν όχι μεγαλύτερης σημασίας, από τον μορφωτικό ήταν ο θρησκευτικός παράγοντας. Πριν από τον Λούθηρο και τους άλλους αναμορφωτές διάφορα θρησκευτικά κινήματα συνεργάστηκαν, όπως έχει ιστορηθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο, ετοιμάζοντας το έδαφος. Όπως εύστοχα περιγράφει την κατάσταση ο ιστορικός J. Mackinnon, “Ο λαός περίμενε τον προφήτη του. Και όταν ο προφήτης ήρθε, βρήκε μια γενεά έτοιμη ν’ ανταποκριθεί και να συγκεντρωθεί στο πλάϊ του”. Η Αγία Γραφή είχε κιόλας κυκλοφορήσει στην καθομιλουμένη γλώσσα των περισσότερων χωρών της Ευρώπης. Κάπου δέκα τέσσερις εκδόσεις της Βίβλου ή τμημάτων της στην “υψηλή” γερμανική γλώσσα και άλλες τρεις στη “χαμηλή” είχαν κυκλοφορήσει, πριν ακόμα καταπιαστεί ο Λούθηρος με τη δική του μετάφραση. Ήταν την ίδια περίπου εποχή, που είχε αρχίσει να ξαναζωντανεύει δειλά το κήρυγμα στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας.

Ήταν χωρίς μιας τέτοιας προετοιμασίας την αρωγή που ξεκίνησαν ο Λούκαρις, ο Γεργανός και οι άλλοι στο δρόμο της δικής τους αναμορφωτικής προσπάθειας. Η πρώτη έκδοση της Καινής Διαθήκης στη γλώσσα του ελληνικού λαού έκανε την εμφάνισή της το χρόνο που ο Λούκαρις, με το μαρτυρικό του θάνατο, τερμάτιζε πια την αποστολή του. Όσο για το κήρυγμα, αυτό έλειψε τόσο πολύ από το τυπικό της Εκκλησίας, που ο άμβωνας, και σαν τμήμα ακόμα της διαμόρφωσης του εσωτερικού του ναού είχε εξαφανιστεί.

Όταν πάρουμε υπόψη την απουσία από την Ελλάδα αυτών των παραγόντων, που είχαν ετοιμάσει στη Δύση το δρόμο στο έργο της Μεταρρύθμισης, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι του Λούκαρι, του Γεργανού και των άλλων Ελλήνων αναμορφωτών το έργο δε σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Στάθηκαν όμως αυτοί οι άντρες ανάμεσα στο λαό μας πρωτοπόροι του αναμορφωτικού κινήματος. Οι πρώτες πέτρες, που τοποθετήθηκαν στο θεμέλιο του οικοδομήματος της θρησκευτικής ζωής της σύγχρονης Ελλάδας, δικές τους ήταν.